او علاوه بر آموختن انگلیسی، فرانسه، لاتین، تاریخ و طبیعیات و آموختن فن چاپ در این سفر، دستگاه چاپی را هم با خود از اروپا آورد. سوغاتی که انتشار اولین روزنامه تحت عنوان کاغذ اخبار را در ایران رقم زد. از آن روز تا کنون که نزدیک به 77 روزنامه در ایران منتشر می‌شود،  بیش از 180 سال می‌گذرد. در این سال‌ها روزنامه‌نگاران درگیر مشکلات و مخاطره‌های جدی بوده اما همچنان نقش تعیین‌کننده‌ای در تحولات جامعه ایفا کرده‌اند. 

در دوران  انقلاب مشروطه، محمدعلی شاه پس از به توپ بستن مجلس یکی از کسانی را که شایسته مرگ دانست و او را در باغ شاه به دار آویخت میرزا جهانگیر خان شیرازی بود که به خاطر انتشار روزنامه صوراسرافیل به جهانگیر خان صوراسرافیل مشهور بود. یکی از خاطره‌های انقلاب اسلامی هم صفحه اول روزنامه اطلاعات با تیتر بزرگ «شاه رفت» است که هنوز هم در ایام مختلف از سوی گروه‌هایی الگوبرداری می‌شود. اما آیا مقوله‌ای تحت عنوان روزنامه‌نگاری حرفه‌ای در ایران با گذشت این همه سال شکل گرفته است؟ در این رابطه با دکتر مهدی فرقانی، استاد ارتباطات دانشگاه علامه گفت‌وگو کردیم و او در همان اولین پرسش به شکل جامعی به تمام دغدغه‌های ما پاسخ گفت.

***

روزنامه‌نگاری حرفه‌ای چه شاخصه‌هایی دارد و آیا ما توانسته‌ایم روزنامه‌نگاری حرفه‌ای داشته باشیم؟

در ایران ما هنوز وارد عرصه روزنامه‌نگاری حرفه‌ای نشده‌ایم. دنیای غرب در اواخر قرن نوزدهم وارد این نمونه از روزنامه‌نگاری شد و در قرن بیستم توانست سازوکارهای آن را تقویت کند و کارهای لازم را برای رونق آن به انجام رساند. روزنامه‌نگاری حرفه‌ای به این معنا است که شخصی که وارد این فعالیت می‌شود آن را به عنوان شغل ثابت، دائمی و اقتصادی خود تلقی کرده و معیشت و زندگی خود را به آن پیوند بزند. این سخن به آن معنا است که شغل روزنامه‌نگاری باید تکافوی زندگی فرد را کند، رضایت اقتصادی او را فراهم آورد و امکانات لازم را برای تامین انجام مسوولیت اجتماعی این حرفه در اختیارش قرار دهد. ما می‌توانیم حداقل پنج رکن اساسی برای روزنامه‌نگاری حرفه‌ای در نظر بگیریم که در صورت وجود آنها بتوانیم بگوییم این نمونه از روزنامه‌نگاری را در کشورمان داریم: 

1 - استقلال حرفه‌ای و اقتصادی روزنامه‌نگار: به این معنا که روزنامه‌نگار در انجام وظایف حرفه‌ای خود استقلال کامل داشته و به اصول و میثاق‌های حرفه‌ای خود پایبند باشد. عدم داشتن ترس و وحشت از بیان حقیقت و داشتن آزادی‌های لازم برای جست‌وجو، جمع‌آوری و انتشار اطلاعات صحیح و دقیق نیز در این بخش قرار می‌گیرد. به این معنا که  هیچ‌کس حق نداشته باشد در راه جست‌وجوی حقیقت برای روزنامه‌نگار مانع‌تراشی کند. زمانی فعالیت روزنامه‌نگاری به عنوان یک شغل و حرفه مستقل شناخته می‌شود که روزنامه‌نگار تحت حاکمیت ضوابط حقوقی و قانونی مشخص فعالیت کند و خارج از این چارچوب‌ها و قوانین، تهدید، ارعاب یا مانع‌تراشی برای او وجود نداشته باشد. در کنار این ابعاد، امنیت شغلی نیز باید برای روزنامه‌نگاران تامین شود تا آنها در راه انجام وظایف و مسوولیت‌های حرفه‌ای خود امنیت لازم را داشته و از تهدیدهای فراقانونی بیمی نداشته باشند.

2 - آموزش تخصصی: گرچه نباید راه را به روی غیرحرفه‌ای‌ها برای ورود به این عرصه بست؛ چون روزنامه‌نگاری، با آزادی قلم و بیان ملازم است، اما باید شرایطی فراهم شود که روزنامه‌نگاران، آموزش تخصصی لازم را ببینند و از افراد آموزش‌دیده این حرفه برای انجام وظایف حرفه‌ای استفاده شود. این گفته به آن معنا است که باید شرایط کارآموزی، آموزش ضمن خدمت، ارتقای آموزش‌های قبلی و شرایط آموزش به افراد علاقه‌مندی که تحصیلات تخصصی در این رشته ندارند، فراهم شود.

3 - آزادی تشکیل و عضویت در تشکل‌های صنفی و حرفه‌ای: روزنامه‌نگاران حق دارند و باید تشکل‌های مدنی و حرفه‌ای خودشان را داشته باشند و در این تشکل‌ها فعالیت کنند. این تشکل‌ها با زیرمجموعه‌هایی که دارند؛ به نوعی از حقوق و آزادی اعضای این حرفه دفاع می‌کنند و در عین حال بر نحوه فعالیت آنها نظارت دارند.

4 - میثاق حرفه‌ای: وقتی شغلی مستقل شد و تشکل‌های صنفی خود را داشت باید به ضوابط و معیارهای آن هم پایبند باشد و در نتیجه باید میثاق اخلاق حرفه‌ای تدوین شود و توسط تشکل‌های صنفی و حرفه‌ای به‌عنوان یک میراث مشترک بین روزنامه‌نگاران اجرا شود و پایبندی به آن مورد نظارت قرار بگیرد.

5 - شورای عالی مطبوعات یا رسانه‌ها: این شورای عالی که ساختار و تشکیلات آن جداگانه قابل بحث است، وظیفه پاسداری از آزادی مطبوعات و آزادی فعالیت روزنامه‌نگاران و رسیدگی به تخلفات صنفی و حرفه‌ای آنها و در صورت لزوم اعمال مجازات تنبیهی برای متخلفان و تشکیل کمیسیون برای صدور کارت هویت حرفه‌ای روزنامه‌نگاری را بر عهده دارد. در این حالت کارت هویت روزنامه‌نگاران را دولت صادر نمی‌کند و روزنامه‌نگار به وسیله ساختارهای مستقل حرفه‌ای خود به عنوان روزنامه‌نگار حرفه‌ای شناخته می‌شود.

 با این نگاه می‌توانم بگویم که هیچ‌کدام از موارد ذکر شده در روزنامه‌نگاری حرفه‌ای و مستقل ما وجود ندارد. برخی از آنها در مقاطعی به وجود آمدند اما باید مجموع آنها وجود و استمرار داشته باشند تا بتوانیم بگوییم به سمت روزنامه‌نگاری حرفه‌ای حرکت می‌کنیم. درباره موارد مندرج در بندهای چهار و پنج مرتبط با روزنامه‌نگاری حرفه‌ای در ایران به همت دکتر کاظم معتمدنژاد و عده‌ای از همکارانش سال‌هاست که متنی تهیه شده و در معاونت مطبوعاتی وزارت ارشاد و کمیسیون فرهنگی دولت موجود است، اما اراده‌ای برای اجرایی کردن آن وجود ندارد. من امیدوارم این متون حقوقی که سال‌ها برای تدوین آنها تحقیق شده است به زودی شکل قانونی پیدا کنند و بر فضای روزنامه‌نگاری ما حاکم شوند. اگر دولت جدید بتواند این امر را محقق کند گام بزرگی در راه روزنامه‌نگاری حرفه‌ای برداشته است و همه از آن سود می برند.